Legendy warszawskie

Nie chodzi, o przepraszam: nie rozchodzi się o Złą Kaczkę czy Smoka Warszawskiego - legendy znane i lubiane, opowiadane przez zawodowych klechdokletów, jak na przykład Or-Ot.
Rozchodzi się, przepraszam: chodzi o miejskie legendy Warszawy z gatunku Urban Legends and Myths.

Jedną z nich chciałbym dziś poruszyć i przewrócić (chociaż raczej już leży, więc będzie to przewracanie drzwi leżących). Jest nią faktoid jakoby kościół Najświętszej Marii Panny na Nowym Mieście był najstarszym kościołem Warszawy.

Prawdę tę pozorną jako prawdę prawdziwą podano mi do gęby w szkole podstawowej. I łyknąłem. Dopiero potem, gdy trochę zacząłem interesować się tematem, zdałem sobie sprawę z mistyfikacji.
Pytanie, co jest jej źródłem. Otóż - wytłumaczyłem sobie, że jest to jedyny, oprócz katedry warszawskiej, kościół gotycki, ceglany w zasięgu wzroku. A ponieważ katedra była - jak każdy wie - zniszczona do szczętu, na najstarszy pasowano ten, nowomiejski. Lecz i ów był zniszczony! Może nie aż do tego stopnia, ale był, i także - jak może nie każdy wie - podległ odbudowie połączonej z rekonstrukcją i regotyzacją. Więc i czegoż?

Okazuje się, że nie jest to jednak legenda z czasów odbudowy Starówki. Informacje o najstarszym, romańskim (sic!) rodowodzie kościoła NMP oraz wzniesieniu go na miejscu "świątyni pogańskiej" znalazłem w stuletnich przewodnikach ("Ilustrowany przewodnik po Warszawie na rok 1892" i "Najnowszy Illustrowany Przewodnik po Warszawie" z 1912 roku) wydanych niedawno w reprintach.

Skąd te informacje? Nie wiadomo, może jakaś wyjątkowo silna i bezczelna teoria z dziedziny historii sztuki. A może tzw. mem?

Tymczasem, świątynia była kościołem parafialnym miasta Nowej Warszawy, i powstała - w swej pierwotnej formie - równolegle z jego lokacją, czyli w początku XV wieku. Sto lat po założeniu Starego Miasta i kilkadziesiąt po rozpoczęciu budowy fary staromiejskiej, czyli dzisiejszej katedry.

Ciekawostką jest też to, że rynek nowomiejski wytyczono z rozmachem - zajmował bowiem kwadratową połać aż po obecną ulicę Kościelną. Fara stała zaś - jak w klasycznym modelu miasta średniowiecznego - na działce przyległej do narożnika rynku, lecz nie na nim samym. Kościół w takim układzie nadal znajdował się w ważnym punkcie miasta, ale nie zajmował cennej - jak byśmy dziś powiedzieli - powierzchni komercyjnej. Czyli pierzei rynkowej.
Trójkątny blok zabudowy powstał, gdy okazało się, że Nowe Miasto skrojono zbyt na wyrost, a Warszawa rozwija się inny sposób...

Co zatem jest najstarszym kościołem stolicy? Ja nie potrafię odpowiedzieć na to pytanie. Za dużo przebudów i odbudów, adaptacji i stylizacji Z jednej strony - katedra właśnie. Z drugiej, jeśli chodzi o autentyczną substancję, to chyba któryś z kościołów Krakowskiego Przedmieścia - jak choćby św. Anny, również o gotyckiej proweniencji. Jeśli chodzi o miejsce i dzisiejsze granice miasta, to kościół św.
Katarzyny na Służewie. I tak dalej...

W następnej legendzie: Smok!