Domy kolejarskie na Czystem

W końcówce XIX wieku niektórzy architekci oddali się poszukiwaniom języka architektonicznego, który byłby charakterystyczny dla ich państwa bądź narodu. W Polsce - jak wiadomo pozostającej pod zaborami - miało to charakter szczególnie szczególny.
Styl narodowy miał podkreślić odrębność kulturową kraju od zaborców. Zwłaszcza dotyczyło to Rosji, która podjęła swego rodzaju ofensywę ideologiczną wspomagającą rusyfikację zajmowanych obszarów dawnej Rzeczpospolitej, czego najbardziej wymownym przejawem była budowa soboru na placu Saskim w obecnej stolicy naszego kraju. Architektura w miejscowym stylu miała po części dać odpór tym zakusom. W budownictwie sakralnym, miał to być (neo)gotyk nawiązujący do miejscowego budownictwa późnego średniowiecza. Oprócz tego, wobec możliwości, jakie dał eklektyzm drugiej połowy stulecia, czyli "wszystkie chwyty dozwolone", powstawały dzieła będące w sporej części kompilacją cytatów z istniejących zabytków kraju. Tutaj dobrym przykładem jest twórczość Stefana Szyllera - jego kościół Zbawiciela i gmach Politechniki w Warszawie, inspirowane budowlami polskiego renesansu.

Innym wątkiem wspomnianych poszukiwań były próby popularyzacji tzw. stylu zakopiańskiego, czyli o cechach budownictwa ludowego z Podhala, odpowiednio podrasowanych i upiększonych, by mogły stanowić osobny język architektoniczny. Przeszczepienie zakopiańszczyzny na niziny raczej nie powiodło się (chociaż istnieją do dziś tego przeszczepiania przykłady).
Ostatecznie zatriumfowało co innego - tak zwany styl dworkowy. Ukształtował się on między innymi na bazie zainteresowania architekturą doby oświecenia oraz za sprawą fantastycznych wizji rodzimego stylu autorstwa Stanisława Noakowskiego. Ugruntowanie istnienia i wpływu tego stylu nastąpiło za sprawą kilku konkursów na domy wiejskie, ogłoszonych w latach przed I Wojną Światową. Niezwykle ciekawe był ruch odbudowy ziem polskich po zniszczeniach wojennych, którego przejawy możemy prześledzić w niedawno wznowionych w formie reprintów publikacji (np. "Odbudowa polskiego miasteczka" Kraków 1916).
Warto tu wspomnieć też świeżą wówczas dziedzinę, jaką była konserwacja zabytków.
Po wojnie, styl dworkowy - gdyż tak go nazywano, choć nie jest to moim zdaniem określenie do końca precyzyjne - stał się niemal oficjalnym stylem młodego państwa (lecz nie tylko on, bo nie było to tak kategorycznie zadekretowane, jak w przypadku późniejszego o 30 lat soc-tradycjonalizmu). To również nosiło cechy ideologicznego traktowania architektury - tym razem styl "narodowy" miał promować polskość, zwłaszcza na Kresach. Najlepiej obrazują to inne publikacje dostępne dziś w reprintach: "Budowa domów dla urzędników państwowych w województwach wschodnich" & "Budowa pomieszczeń dla korpusu ochrony pogranicza i domów dla urzędników państwowych w województwach wschodnich" wydane przez Ministerstwo Robót Publicznych w 1925 roku. Prócz obiektów wymienionych w tytułach tych publikacji, w podobnej stylistyce powstawały inne budowle wojskowe, administracyjne, obiekty kolejowe, no i oczywiście wiele domów prywatnych, tym razem także w miastach.
Kuźwa, jak ja się rozpisuję, zanim przejdę do sedna, czyli pokazania kilku niedawno strzelonych fotek. Bo i kto to czyta?
Sedno wygląda zaś tak: w warszawskiej dzielnicy Czyste, pomiędzy Gazownią a Dworcem Zachodnim, znajduje się przedwojenna kolonia domów przeznaczonych dla pracowników kolei. Zabudowa tworzy zespół ściśle osiowy i symetryczny, na planie omegi.
Miejsce to jest "zapomniane" i zaniedbane, lecz gdyby budynki te stały na przykład na zamknięciu którejś z żoliborskich ulic-osi, i były lepiej utrzymane, ochom i achom nie byłoby końca.
Mariaż dawnego, tradycyjnego stylu z uproszczeniem wczesnomodernistycznym daje w moim przekonaniu bardo miły efekt. Co, mam nadzieję, da się zobaczyć na obrazkach, pomimo nienajlepszego stanu, w jakim te domy się znajdują. Jest to architektura, jak to się dziś mówi, user friendly, a raczej beholder friendly.
Nie wiem, kto jest projektantem zespołu, ale można obstawiać (zanim się kiedyś sprawdzi) autorstwo Romualda Millera, jako naczelnika wydziału budownictwa Warszawskiej Dyrekcji PKP - naczelnego twórcę architektonicznej oprawy infrastruktury kolejowej w II Rzeczpospolitej, z warszawskim teatrem Ateneum w Domu Kolejarza włącznie. A jeśli nie Romuald Miller, to pewnie ktoś inny.

***

Budynek na głównej osi. Tylko jedno z dużych okien jest oryginalne. Reszta, jaka jest, każdy widzi.
Cechą dawnej architektury są duże poddasza nieużytkowe (użytkowe tylko w sensie miejsca na suszenie prania i rupiecie). Dziś żaden inwestor nie mógłby sobie na coś takiego pozwolić.
Nazwa styl dworkowy nie jest, jak pisałem, do końca adekwatna, bo inspiracje czerpano nie tylko ze szlacheckich siedzib wiejskich, ale z bardzo różnych obiektów z XVI, XVII i XVIII wieku - od zamków, przez pałace, klasztory, ratusze po karczmy i budowle gospodarcze, jak lamusy. Ja wolę stosować określenie architektura rodzima, lub styl rodzimy, chociaż też nie jest precyzyjne. Ale robię to na własny użytek i odpowiedzialność.
Tutaj widać inspiracje wczesnym barokiem epoki wazowskiej - "uszate" opaski okienne i drzwiowe, przerwane naczółki.



Obrazek prawie jak samego mistrza Noakowskiego. Budynek na skrzydle dziedzińca. Obowiązkowe owalne okienko. Portal uproszczony a smakowity. Tutaj również jedno okno wygląda na pierwotne.



Starannie opracowane detale. Owalne okienko wypadnięte, widoczna zęboza czasu.



Budynek boczny. Loggia wejściowa. Dach tzw. polski, albo uskokowy. Obowiązkowy tzw. kick połaci dachu, czyli zmiana kąta na łagodniejszy w jej dolnej części.



"Wazowski" portal.



Słodkie okieneczko i tablica epitafijna kolejarzy przejechanych przez pociągi. Żartuję.



Całkowicie zabudowana (czytaj: zniszczona) loggia kolumnowa. Facjatki w dachu polskim. Dachy, jak można się domyślać, pierwotnie kryte były dachówką.
A już niedługo przebiegnie obok - co? Długa, jasna, prosta! Czteropasmowa droga z Czystego na Odolany.

***

Jeśli Opatrzność i własna wytrwałość pozwolą, mam w planach pokazać tu więcej przykładów owego stylu rodzimego z innych miejsc również. No to cykl!