Pińczów (1). Kaplica św. Anny

Czasem zaczynają mi drżeć łapy, w głowie wirować i dziwna suchość w trzewiach... No dobra, bez przesady. Ale wtedy wiem, że muszę walnąć sobie w żyły życiowe odrobinę renesansu. A przynajmniej zażyć pigułkę gotyku.

Tak było ostatnio. Pobiegłem w tym stanie ulżyć sobie na Starówkę. Na chwilę objąłem czułym spojrzeniem kamienicę Baryczków, a potem kontemplowałem prezbiterium katedralne od Kanonii. Trochę pomogło. Może na jakiś czas wystarczy.

No ale Warszawa to nie Kraków, niejednokrotnie to konstatowałem, a Praga to nie Praga. Dóbr średniowiecza i odrodzenia nie mamy w mieście nadmiernego natłoku, a na dodatek najeźdźcy z kosmosu zniszczyli je nam mocno 70 lat temu.

Co pozostaje? Kraków tak daleko... Nawet i Kazimierz nad Odrą to osobna wyprawa co najmniej całodniowa.

Pozostają obrazki - cudze w książkach i własne w albumach oraz elektronowym patrzydle.

Korzystając z tych ostatnich, wystawiam więc na widok publiczny kolejne widoki z Ponidzia - tym razem z samiuśkiej jego samozwańczej stolicy, Pińczowa.
To bardzo ciekawe miasteczko! W paru wpisach postaram się przekonać o tym Czytelnika. Kto wie? Może nawet dwóch?

To tutaj włoscy muratorzy z importu odkryli dobrze już znane niezwykłe właściwości miejscowego kamienia, zwanego zaskakująco pińczakiem. Po wydobyciu bowiem jest on miękki, tj. podatny na obróbkę np. rzeźbiarską, a z biegiem czasu – wystawiony na działanie czynników atmo- i sferycznych – twardnieje.

Dlatego więc czołowa postać późnej odmiany polskiego renesansu – wpadającej w tzw. manieryzm – Santi Gucci, miał w Pińczowie swój warsztat kamieniarsko-rzeźbiarsko-detaliczny, rozprowadzając po całym kraju płody swojego i nieswojego kunsztu.

Na miejscu – to znaczy w Pińczowie, rozumiesz, Piotrek – wystawił sobie i nam jego pomnik. Jest nim kaplica świętej Anny, położona samotniczo na wzgórzu o tejże nazwie górującym nad miastem. (Ponieważ garb wzniesienia ciągnie się z północy na wschód - stało się to genezą powiedzonka „w Pińczowie dnieje” - że niby jakieś aktualności są tak z pozoru świeże, jak fakt wschodu Słońca dla pińczowian).

Kaplica powtarza zasadniczo typ zapoczątkowany wawelską Kaplicą Zygmuntowską, a potem powielony w dziesiątkach różnych przykładów rozsianych po całej Rzeczpospolitej. Wyjątkowe jest jednak to, iż jest bytem samoistnym i samodzielnym, to znaczy nie towarzyszy na zasadzie doklejki większemu organizmowi, jakim jest bryła kościoła. Nie jest też – równie wyjątkowo – czyimś mauzoleum grobowym. Tu stanowi cel sam w sobie, jako taki i osobno odrębny*.

W porównaniu z typowym modelem kaplicy „pozygmuntowskiej”, składającej się z prostopadłościanu podstawy, bębna-tambura i tkwiącej na nim kopuły z latarnią, kaplica pińczowska program ma zredukowany do podstawy i bezpośrednio na niej osadzonej kopuły (z latarnią).

Jako obiekt wyizolowany z budowlanego otoczenia i figurujący na wzgórzu, nic na tej redukcji nie traci!

Wnętrze traci może trochę światła naturalnego, bo zazwyczaj w takim tamburze tkwią okna. Wewnątrz kaplicy pińczowskiej nie byłem i być może jest tam mrocznie, oprócz latarni jest tylko jedno okienko. Nie szkodzi. Jak wspaniałym w swojej prostocie pomysłem jest nakrycie sześcianu bazy, czyli właściwego pomieszczenia, bezpośrednio kopułą! Organicznie wyłania się ona z zarysu dachu czterospadowego , a kształt jej jest również niemal idealnie hemisferyczny. Ten zestaw brył powtórzony jest z niewielkimi a koniecznymi zmianami proporcji w kruchcie dostawionej do jednej z czterech ścian, przez co kaplica wygląda jak krowa z ciołkiem, klacz ze źrebięciem albo locha z warchlakiem.

Przy tym wszystkim jedynym „doinwestowanym”, jak by się dziś brzydko powiedziało, detalem jest wydatny gzyms kroksztynowy podpierający kopułowy dach i obramienia drzwiowe z ulubionymi przez Gucciego rozetkami.

Jednym słowem: majstersztyk.

Jest to moje osobiste zdanie, a nie opinia historyków sztuki, którzy mogą mnie pocałować.

Nie odmówił sobie zatem Jan Dzidowski, uczeń V klasy czes.-pol. (! – wykrzyknik mój) gimnazjum, wyryć się sto lat temu na wieczną (wietrzną?) rzeczy pamiątkę w stwardniałym już pińczaku.

Kaplicę zaś – podobnie jak Pałac Kultury i Nauki w Warszawie – widać z różnych miejsc w miasteczku. A do rzucenia na nie ciekawym okiem zapraszam w następnych odcinkach ponidziańskiej soap-opery.

*) wiem, przesadzam