Największy kibel kraju

Mówi się, że w Wersalu dworacy załatwiali swe potrzeby życiowe do kominków (?), podczas gdy na Wawelu już w XVI wieku były osobne ustępy. Nie wiem, na ile to prawda – to znaczy, jak w rzeczywistości było z tym Wersalem (może właśnie tak), i dla kogo były ustępy wawelskie – dla wszystkich?

Tak czy siak, prężna organizacja działająca na ziemiach obecnie polskich mogła pochwalić się niezwykłymi – pod względem, że tak powiem, rozmachu – urządzeniami sanitarnymi już w średniowieczu. Byli to Krzyżacy i ich danskery, czyli wieże-latryny wysunięte poza mury zamku i połączone z nim przejściem w ganku.

Skąd nazwa? Nie do końca wiadomo. Pierwsza interpretacja, z jaką się spotkałem, głosiła, że dansker malborski był wieżą wysuniętą w stronę Gdańska, i stąd wzięło się to miano. Ale są też inne teorie. Czasem można napotkać swoiste spolszczenie – „gdanisko” – ale tu z kolei podejrzewam obsesyjny antyteutonizm komuny, przejawiający się w wycinaniu germanizmów z nazw, lansowaniu rzekomej polskości Kopernika itp. Może trzeba sprawdzić u Lindego i Brücknera (choć to Niemcy).

Autorytet w postaci encyklopedii „Architektura i budownictwo” Witolda Szolgini uwzględnia atoli tylko formę „dansker”.

Danskery zachowały się trzy: w Malborku, Toruniu – gdzie latryna jest jedyną względnie nienaruszoną pozostałością zamku, oraz w Kwidzynie. Ten w Kwidzynie jest największy i rzeczywiście robi wrażenie majestatycznym ogromem – stąd tytuł niniejszego wpisu.

Co ciekawe, zamek kwidzyński, jakkolwiek związany z państwem Zakonu, nie był zamkiem stricte krzyżackim. Należał do kapituły diecezji pomezańskiej, której miasto było stolicą. Świadczy o tym już niecodzienny układ przestrzenny: zamek zrośnięty jest ze słusznych rozmiarów gotycką katedrą, a jedna z jego wież jest katedralną dzwonnicą. Po przeciwległej stronie, nad skarpą pradoliny wiślanej, króluje dansker, czyli latryna. Z sąsiedniego boku zamku wysuwa się jeszcze w podobny sposób wieża studzienna – gdzie indziej może imponowałaby rozmiarem i rozwiązaniem technicznym, tutaj jednak przyćmiewa ją dużo większy dansker.

Zamek kwidzyński – pozostający, inaczej niż Malbork, cały czas w państwie zakonnym, potem Prusach Książęcych, wreszcie w państwie niemieckim, po rok 1945 – trochę się z biegiem lat nadwerężył. Rozebrano całkiem jedno skrzydło, odsłaniając zamknięty (jak sama nazwa wskazuje) zamkowy dziedziniec. Potem jednak złapano się za głowy i trochę go porekonstruowano i poregotyzowano, jeszcze w XIX wieku, m.in. odtwarzając szczyty, także danskeru.

Sama wieża latrynna jest wyniosłym prostopadłościanem z dziurą wewnątrz, która z „kabiny” na górze wiodła nieczystości w dół do spłukującego je strumyka. Połączona jest z zamkiem długaśnym (ponad 50 metrów!) gankiem na czterech masywnych filarach i ostrołukowych arkadach. Całość, poza podstawową swą funkcją hygieniczną, pełniła oczywiście także rolę elementu obronnego, w razie czego. Ta część zamku powstała w 1384 roku.

Dzisiaj największy kibel kraju pozostaje rzecz jasna nieczynny. Zamkowe sale łącznie z gankiem i... hmm, defecatorium zajmuje miejscowe muzeum, z gatunku takich, jakich wiele (wystawa archeologiczna, historyczna, etnograficzna, przyrodnicza…), ale które zawsze mogę zwiedzić z przyjemnością graniczącą z ukontentowaniem.